Atatürk Üniversitesi akademisyenlerinden Bünyamin Dönmez tarafından gerçekleştirilen “Baca Kelimesi ve Erzurum’da Baca/Dam Üstü Kültürü Üzerine” başlıklı araştırma, Erzurum’un geleneksel baca kültürüne dair önemli bulgular sunuyor. Kültür Araştırma Dergisi’nde yayınlanan çalışmada, konut mimarisi ile bireylerin yaşama biçimleri arasında sıkı bir ilişki olduğu belirtiliyor. Araştırmada, “Yerleşim alanları ve konutların sosyal, kültürel, ekonomik özelliklerinin; çevre, iklim veya fiziksel faktörlerden oldukça etkilendiği gözlenmiştir. Bu çalışmanın amacı, baca kelimesinin anlamlarını ayrıntılı bir şekilde izah etmek ve günümüzde niteliğini kaybetmiş fakat belli bir dönem için Erzurum’un yaşam kültürüne renk katan baca (dam üstü) adını verdiğimiz mekânların karakterini ve kültüre olan yansımalarını değerlendirmektir.” ifadelerine yer verildi.
Erzurum’un Kültürel Mirası
Araştırmada, Erzurum’un tarihi ve kültürel zenginliği ile önemli bir şehir olduğu vurgulanarak, eski Erzurum evlerinin ve baca kelimesinin anlamları üzerinde duruluyor. Dönmez, “Erzurum bacaları üzerine kapsamlı bir çalışmaya rastlanmamıştır. Bu araştırmada, eski Erzurum evlerinin kısa bir tanıtımı yapılmış, baca kelimesinin anlamları üzerinde durulmuş ve bir dönem Erzurum’un sosyal ve kültürel yaşamına katkıda bulunmuş ve zaman zaman türkülere de konu olmuş olan bacaların işlevleri anlatılmıştır.” diye belirtti.
Baca Kültürünün Sosyal ve Mimari Önemi
Araştırmada, Erzurum’un coğrafyası ve mimarisinin, bölgenin sosyal ve kültürel yapısı üzerindeki belirleyici etkisi vurgulanarak, “Erzurum coğrafyası, konut mimarisi, tarih ve kültür özelliği ile kabul görmüş nadide bir şehirdir. Eskiden Erzurum evleri genellikle tek katlı-bahçeli evlerden meydana gelmekte olup çatı veya çatı misali bir yapılaşma yok denecek kadar az idi. Evlerin bitişik nizamda olması, mahallelerde veya yakın yerlerde düzenli piknik alanlarının olmaması, damların düz ve çimenli olması, bacaya çıkış ve inişlerin pratik olması, komşulukların daha samimi olması gibi nedenler, bacaları cazip kılan unsurlar olarak görülebilir.” denildi.
Gelecek Kuşaklara Aktarım
Çalışmada ayrıca, geçmişle gelecek arasında köprü kuran yapıların, değişen yaşam koşullarına uyum sağlamasının zorlaştığına dikkat çekilerek, “Erzurum kültüründe bacaların bir çeşit toplanma, dertleşme, sosyalleşme ve paylaşma mekânı olarak büyük bir öneme sahip olduğu söylenebilir. Günümüzde baca yaşamına yönelik izler olmasa da bu kültürün birtakım yansımaları bu türküler sayesinde hatıralarda iz bırakabilir.” ifadeleri kullanıldı.
Dönmez, Erzurum’un baca kültürünün tanıtılması ile yöre halkının tarihî kimliğinin ortaya konmasının ve gelecek kuşaklara aktarılmasının önemini vurgulayarak, bu tür çalışmaların Anadolu’nun farklı bölgelerinde de uygulanabileceğini belirtti.
